आज जागतिक भूगोल दिन !

🌍

*🌍 १४ जानेवारी 🌍*

*जागतिक भूगोल दिन*

********************************

आज जागतिक भूगोल दिन !

भूगोल महर्षी प्रा. चं. धुं. (सी.डी.) देशपांडे यांचा जन्मदिन हा 'भूगोल दिन' म्हणून पाळण्यात येतो. संपूर्ण जगामध्ये एखाद्या विषयाकडे खास लक्ष वेधून घेण्यासाठी त्या संबंधीचा ‘विशेष दिन’ साजरा करण्याकडे वाढती प्रवृत्ती दिसून येते. राज्यात १४ जानेवारी हा दिवस ‘भूगोल दिन’ म्हणून साजरा होऊ लागला त्याला या वर्षी ३२ वर्षे पूर्ण होत आहेत. शिक्षण क्षेत्रात व महाराष्ट्रात शालेय पातळीवर मोठय़ा उत्साहाने हा दिवस साजरा करतात.

भूगोल महर्षी प्रा. चं.धुं. (सी.डी.) देशपांडे हे भूगोल या विषयाचे प्राध्यापक, महाराष्ट्राचे शिक्षण संचालक व दिल्ली पर्यंत नव्हे तर परदेशातही नावाजलेले भूगोलतज्ज्ञ म्हणून त्यांची ख्याती होती. त्यांनी विद्यार्थ्यांना भूगोलात आवश्यक असणारी मानव पर्यावरण सहसंबंधांबाबत सम्यक दृष्टी दिली. म्हणून त्यांच्या स्मृतीखातर सर्व विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या ७५व्या जन्मदिनी असे ठरविले की, भूगोल या अतिशय महत्त्वाच्या, पण दुर्लक्षित राहिलेल्या विषयासाठी दरवर्षी १४ जानेवारी हा दिन ‘भूगोल दिन’ म्हणून साजरा करायचा व त्याप्रमाणे पुण्याचे डॉ.सुरेश गरसोळे यांनी राज्यात ‘भूगोल दिन’ साजरा करण्याची प्रथा १४ जानेवारी १९८८ पासून सुरू केली.

१४ जानेवारी हा दिवस जागतिक 'भूगोल दिन' म्हणून राज्यातील शालेय पातळीवर मोठ्या उत्साहाने हा दिवस साजरा करतात. 'भूगोल दिन’ एका अर्थी ऋतुबदल होण्याचा दिवस. सूर्य ज्या दिवशी दक्षिणायनातून उत्तरायणात मार्गक्रमण करतो त्या तिथीला मकरसंक्रांत साजरी केली जाते. याच दिवसापासून सूर्याचे उत्तरायण सुरू होते. म्हणून याच दिवशी ‘भूगोल दिन’ साजरा करण्याचे ठरले.

भूगोलाचा सहसंबंध त्यानुसार भौगोलिकदृष्ट्या महत्त्वाचे उपक्रम निवडले जातात. व्याख्याने, ध्वनिफिती दाखवून भौगोलिक घटकांचे महत्त्व सांगणे, भौगोलिक सहली, नकाशे भौगोलिक साहित्याची प्रदर्शने, विषयांशी असलेला भूगोलाचा सहसंबंध असे अनेक उपक्रम घेतले जातात. वर्षांतून एकदा तरी या विषयावर लक्ष केंद्रित व्हावे, या उद्देशाने अनेक उपक्रम घेतले जातात.

भूगोलाचे अध्ययन प्राचीन ग्रीक संस्कृतीमध्ये केलेले आढळते. ग्रीकांनी शास्त्र व तत्त्वज्ञान म्हणून भूगोलाचे अध्ययन केले आणि पृथ्वीचा आकार व तिची रचना कशी आहे हे सांगण्याचा प्रयत्न केला. प्राचीन ग्रीक शास्त्रज्ञ अ‍ॅरिस्टॉटलने पृथ्वी गोल आहे असे सांगितले व इरॅथोसिसने पृथ्वीच्या परिघाचे मापन केले. रोमनांनी पृथ्वी हे विश्वाचे केंद्र आहे असे मानून नकाशेसुद्धा तयार केले. विश्वाला ३६० अंशांमध्ये विभागून अक्षांक्ष व रेखांशाची कल्पना मांडली.

मध्ययुगाच्या काळात रोमन संस्कृती लयाला गेली आणि भूगोलाची ज्ञानसंपदा युरोपकडून मुस्लिम जगाकडे आली. इद्रिसी, इब्न बतूत, इब्न खलादुन यासारख्या वैज्ञानिकांनी त्यांच्या हाजींना ही माहिती भाषांतरित करून पुरविली. आणि नंतरच्या कालावधीत रोमन व ग्रीकांची सर्व साहित्यसंपदा अनेक शास्त्रज्ञांनी अनुवादित केली व बगदाद येथे विश्वविद्यालयाची स्थापना केली.

सोळाव्या व सतराव्या शतकांमध्ये क्रिस्तोफर कोलंबस, मार्को पोलो व जेम्स कूक यांनी पुष्कळ नवीन प्रदेशांचा शोध लावला. त्यांच्या अनुभवांवरून काही नकाशे नव्याने तयार करण्यात आले. अठराव्या आणि एकोणिसाव्या शतकांमध्ये भूगोलाला वेगळ्या अध्ययनशास्त्राचा दर्जा प्राप्त होऊन युरोप मधील प्रमुख विश्वविद्यालयांमध्ये भूगोलाचे अध्ययन होऊ लागले. यात प्रामुख्याने पॅरिस व बर्लिन विश्वविद्यालयांचा समावेश होता. 

अठराव्या शतकामध्ये भूगोलाच्या अभ्यासाकरिता अनेक भौगोलिक संस्था स्थापन करण्यात आल्या. त्यात १८२१ साली स्थापन झालेली Societe de Geographie, १८३० साली स्थापन झालेली रॉयल जियोग्राफिकल सोसायटी, १८४५ साली स्थापन झालेली रशियन जियोग्राफिकल सोसायटी, १८८८ साली स्थापन झालेली नॅशनल जियोग्राफिक सोसायटी यांचा प्रामुख्याने समावेश होता. भूगोलाचा तत्त्वज्ञानाच्या शाखेपेक्षा विज्ञानाच्या शाखेशी संबध जोडण्यासाठी रिम्युल कान्ट, अलेक्झांडर वोन हुम्बोल्ट, कार्ल रिटर आणि पॉल विडाल डी ला ब्लैंचे यांनी योगदान दिले.

गेल्या दोन शतकांमध्ये संगणकाच्या नवशोधामुळे भूगोलाच्या अध्ययनात geomatics आणि इतर परिष्कृत पद्धतींचा वापर प्रभावीपणे होत आहे. पाश्चिमात्य देशांमध्ये विसाव्या शतकापासून पर्यावरणीय सिद्धान्त, प्रादेशिक भूगोल, परिणामीय क्रांती (आंकड्याच्या साहाय्याने परिणाम-निश्चिती), समालोचनात्मक भूगोल अशा विविध मार्गांनी भूगोलाचे अध्ययन होत आहे. भूगर्भशास्त्र, वनस्पतीशास्त्र, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र, जनसंख्या अध्ययनशास्त्र यांचा भूगोलाशी घनिष्ट असा आंतरसंबध आहे. आणि यामुळे भू-शास्त्राचे सर्वांगाने अध्ययन होण्यास मदत होत आहे.

*संकलन : मिलिंद पंडित, कल्याण*

*संदर्भ : इंटरनेट*