पर्यावरण संरक्षण : काळाची गरज प्रा. अजय बी. कोंगे,

आजच्या युगात मानवाने विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने प्रगतीचे अनेक टप्पे पार केले आहेत. परंतु या प्रगतीबरोबरच आपण आपल्या आजूबाजूच्या निसर्गावर, पर्यावरणावर खूप मोठा ताण आणला आहे. वृक्षतोड, प्रदूषण, वन्यजीवांचा नाश, हवामानातील बदल, पाण्याचे दुर्भिक्ष  ही सर्व उदाहरणे आपल्याला सतत आठवण करून देतात की पर्यावरणाचे रक्षण हे केवळ पर्याय नसून एक अत्यावश्यक कर्तव्य निर्माण झाले  आहे.

पर्यावरण म्हणजे काय ? : पर्यावरण म्हणजे आपल्या आजूबाजूचा संपूर्ण परिसर  हवा, पाणी, जमीन, वनस्पती, प्राणी, आणि मानव  यांचा एक परस्परसंबंध असलेला सजीव जिवंत समुच्चय. मानवाचे जीवन या पर्यावरणावर अवलंबून आहे. निसर्गाने आपल्याला आवश्यक असलेले सर्व काही अन्न, पाणी, ऑक्सिजन, औषधे, ऊर्जा या पर्यावरणातूनच मिळते. पण गेल्या काही दशकांमध्ये मानवनिर्मित उपद्रवांमुळे पर्यावरणाचा समतोल बिघडू लागला आहे.

पर्यावरणावर संकटांची मालिका : आज पर्यावरण ज्या प्रकारे संकटात आहे, ते पाहता हे स्पष्ट होते की मानवी स्वार्थ आणि दुर्लक्ष यामुळेच ही अवस्था उद्भवली आहे. महत्त्वाची पर्यावरणीय संकटे खालीलप्रमाणे आहेत.

वायुप्रदूषण : वाहने, औद्योगिक कारखाने, कोळसा आणि इंधन जाळण्यामुळे हवामानातील प्रदूषण मोठ्या प्रमाणात वाढले आहे. यामुळे श्वसनाच्या विकारांपासून ते तापमानवाढीपर्यंत अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे.

 पाण्याचे प्रदूषण आणि दुर्भिक्ष : औद्योगिक कचरा, प्लास्टिक, केमिकल्स नद्यांमध्ये सोडले जात असल्यामुळे पिण्याच्या पाण्याचा स्रोत दूषित होत आहे. जलसाठे कमी होत आहेत. भूमिगत पाण्याची पातळीही सातत्याने घटत आहे.

जमिनीचे प्रदूषण आणि जंगलतोड : रासायनिक खते, प्लास्टिकचा वापर, तसेच शहरीकरणाच्या नावाखाली मोठ्या प्रमाणावर जंगलतोड केल्यामुळे जैवविविधता नष्ट होत आहे. मृदासंधारणाचे प्रमाण कमी झाले आहे.

हवामान बदल (Climate Change) जगभरात तापमानवाढीचा मुद्दा गंभीर झाला आहे. बर्फ वितळणे, समुद्रपातळीत वाढ, अवकाळी पाऊस, वादळे, दुष्काळ यांसारख्या घटनांमध्ये वाढ झाली आहे.

प्लास्टिकचा धोका : प्लास्टिक हे न विघटनशील असल्यामुळे ते शेकडो वर्षे पर्यावरणात राहते. हे पाणी, माती आणि जीवसृष्टीला घातक ठरत आहे.  पर्यावरणावर होणारे परिणाम: अविघटनशीलता प्लास्टिक सहजपणे विघटित होत नाही. एका प्लास्टिक बॅगेसाठी ५०० ते १००० वर्षांपर्यंतचा काल लागतो. त्यामुळे ते अनेक वर्षे पर्यावरणात तसेच राहते. माती व पाण्याचे प्रदूषण : प्लास्टिक मातीमध्ये मिसळल्यास जमिनीची सुपीकता कमी होते. तसेच नदी, समुद्र, तलाव यामध्ये फेकले गेलेले प्लास्टिक पाण्याच्या गुणवत्तेला हानी पोहोचवते., जैवविविधतेवर धोका:
समुद्रातील मासे, कासव, पक्षी इत्यादी प्लास्टिकचा कचरा खाऊन मरतात. काही प्राणी प्लास्टिकमध्ये अडकून मृत्युमुखी पडतात.  आरोग्यावर होणारे परिणाम : रासायनिक घटकांचा प्रभाव : प्लास्टिक बनवताना वापरल्या जाणाऱ्या रसायनांमध्ये  घातक घटक असतात. हे शरीरात गेल्यास कर्करोग, हार्मोनल असंतुलन, प्रजननक्षमतेवर परिणाम होऊ शकतो., मायक्रो प्लास्टिकचा धोका :
अति लहान तुकड्यांमध्ये प्लास्टिक तुटते, त्याला "मायक्रोप्लास्टिक" म्हणतात. हे अन्न व पाण्यात मिसळून आपल्याला अज्ञातपणे शरीरात जात असते, ज्याचा परिणाम दीर्घकाळाने जाणवतो. प्रदूषण वाढवणारा घटक: जाळल्यास प्रदूषण: प्लास्टिक जाळल्यास त्यातून विषारी वायू जसे की डायॉक्सिन्स, फ्युरन्स इत्यादी निघतात, जे श्वसनमार्गावर गंभीर परिणाम करतात. प्लास्टिकच्या साठ्यामुळे पूरस्थिती:
शहरांमध्ये ड्रेनेज सिस्टममध्ये प्लास्टिक अडकल्यास पावसात पाणी साचते आणि पूर येतो.  इतर सामाजिक दुष्परिणाम: पशुपालनावर परिणाम: ग्रामीण भागात गुरे प्लास्टिक खाल्ल्यामुळे त्यांच्या पोटात गाठ तयार होते व मृत्यू होतो. शाश्वत विकासाला अडथळा: प्लास्टिकचा अतिवापर केल्यास पर्यावरणाची हानी होते, जी शाश्वत जीवनशैलीसाठी घातक आहे. उपाययोजना: प्लास्टिकचा वापर कमी करा.,पुनर्वापर आणि पुनर्नवीनीकरण करा.,कापडी पिशव्या, स्टीलची भांडी, बायोडिग्रेडेबल वस्तू यांचा वापर वाढवा., शासनाच्या प्लास्टिकबंदी धोरणास समर्थन द्या., प्लास्टिकचा अतिवापर हा पर्यावरण, आरोग्य आणि समाजासाठी मोठा धोका निर्माण करत आहे. म्हणून प्रत्येकाने जागरूकपणे त्याचा वापर मर्यादित करणे आणि पर्यायी उपाय अंगीकारणे अत्यंत गरजेचे आहे.

पर्यावरण संरक्षणाचे महत्त्व : पर्यावरणाचे रक्षण का आवश्यक आहे, हे समजून घेणे अत्यंत गरजेचे आहे:

मानवाच्या आरोग्यासाठी : शुद्ध हवा, पाणी आणि अन्न हे आरोग्याचे मूलभूत घटक आहेत.

आर्थिक विकासासाठी : कृषी, मत्स्यव्यवसाय, पर्यटन – हे सर्व पर्यावरणावर अवलंबून आहेत.

पिढ्यानपिढ्यांची जबाबदारी : आपली पुढील पिढी देखील हा निसर्ग अनुभवू शकेल, यासाठी आपण जबाबदारीने वागले पाहिजे.

जैवविविधतेचे रक्षण : प्रत्येक वनस्पती आणि प्राणी हा परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा घटक आहे.

पर्यावरण रक्षणासाठी उपाय : पर्यावरण संरक्षणासाठी सरकार, संस्था आणि सामान्य नागरिक सर्वांनी मिळून प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. खाली काही उपाय दिले आहेत:

वृक्षारोपण आणि वनीकरण : वृक्ष हे निसर्गाचे फुफ्फुसे आहेत. ते कार्बन डायऑक्साइड शोषून ऑक्सिजन निर्माण करतात. त्यामुळे वृक्ष लागवड करणे आणि असलेल्या झाडांचे संवर्धन करणे आवश्यक आहे.

 कचऱ्याचे योग्य व्यवस्थापन : ओला आणि सुका कचरा वेगळा करणे, रिसायकल करणे, प्लास्टिकचा कमी वापर करणे ही पावले आवश्यक आहेत.

 पाण्याचे संवर्धन : ‘जीवन आहे तो काल आहे’. पाणी वाचवा ही मोहीम केवळ घोषवाक्य न राहता कृतीत उतरवली पाहिजे. गळती टाळणे, पावसाचे पाणी साठवणे, ड्रिप सिंचन यांचा अवलंब करावा.

 स्वच्छ इंधनाचा वापर : सौरऊर्जा, पवनऊर्जा, बायोगॅस यांसारख्या नवीकरणीय ऊर्जा स्त्रोतांचा वापर वाढवावा. इलेक्ट्रिक वाहने प्रोत्साहित करावीत.

 पर्यावरण शिक्षण : शालेय अभ्यासक्रमात पर्यावरणाची माहिती, शिबिरे, निसर्गभेटी यांचा समावेश करून विद्यार्थ्यांमध्ये पर्यावरण जागृती निर्माण केली पाहिजे.

 कायदा आणि अंमलबजावणी : प्लास्टिक बंदी, प्रदूषण नियंत्रण यांसारखे कायदे कडक अंमलात आणावेत. पर्यावरणविरोधी उद्योगांना दंड आणि कारवाई झाली पाहिजे.

नागरिकांचा सहभाग – परिवर्तनाची गुरुकिल्ली : पर्यावरण रक्षण ही केवळ सरकारची जबाबदारी नाही. प्रत्येक नागरिकाने आपापल्या पातळीवर खालील गोष्टी अमलात आणल्या पाहिजेत:

प्लास्टिक पिशव्यांना ‘नाही’ म्हणणे., सार्वजनिक ठिकाणी कचरा न फेकणे., वाहने सामायिक करणे (carpooling), सायकल वापरणे., घरात वीज आणि पाण्याचा अपव्यय टाळणे., स्थानिक पातळीवर स्वच्छता आणि वृक्षारोपण मोहिमा राबवणे.

आज आपण अशा एका टप्प्यावर उभे आहोत जिथे पर्यावरण रक्षण ही फक्त संकल्पना नसून जगण्यासाठीची निकड बनली आहे. जर आपण आत्ताच पावले उचलली नाहीत, तर उद्याचे भविष्य अतिशय अंधकारमय ठरेल. आणि म्हणूनच प्रत्येकाने आपला सहभाग निश्चित केला पाहिजे. एक छोटी कृती – एक झाड लावणे, एक प्लास्टिक पिशवी टाळणे – ही मोठ्या बदलाची सुरुवात स्वतःपासून करू शकतो. "निसर्ग वाचवा, भविष्य सुरक्षित करा" 

प्रा. अजय बी. कोंगे

(एम.ए. एम. एड. , शिक्षण समुपदेशक )

विभाग प्रमुख , डिपार्टमेंट ऑफ शॉर्ट-टर्म कोर्सेस , संजय घोडावत इन्स्टिट्यूट, अतिग्रे, कोल्हापूर